مأخذ اساطیری نام خواجه نصرالدین

اعراب به جای خواجه نصرالدین شخصیتی فکاهی به نام جحا دارند که این نام در عربی وجه اشتقاق روشنی ندارد. نظر به معنی اوستایی و سنسکریتی جیها (جیحا) یعنی مشتاق پیروی نام او با پیروز (حاجی فیروز= پیروز خندان) ایرانیان قدیم می پیوندد. بنابراین اصل نام جیحا (جیها) از زبانهای هندوایرانی و مراسم حاجی فیروز گرفته شده است و نام خواجه نصرالدین (سرور خندان پیروز آیین) با آن مربوط می نماید که بعداً با خواجه نصیرالدین طوسی و اسب و الاغ اساطیریش (هولاکو) مطابقت داده شده اند.

जय m. jaya victory, ईहा f. ihA desire, हास्य n. m. hAsya laughter

الاغ طنزی آیینی ایرانیان نه در رابطه با حاجی فیروز (هاگی، خجسته، مبارک) بلکه در رابطه با آیین سواری کوسه خنده دار پاییزی بوده است که به قول کتاب زین الاخبار گردیزی در عهد اکاسره از آغاز آذرماه پاییز به نوروز بهاری آمد:

”اولین روز آن [آذر ماه] روز هرمز است و این روز “سواری کوسه” است و آن سنتی است موسوم که مردی کوسه و خنده آور در این روز بر خری سوار شود و …این کوسه پارچه هایی برخود پیچیده و جامه های کهنه می پوشد تا برای شناخته شدن از جمع مردم علامتی باشد .. تن خویش را با روغن هایی که جلو سرما را بگیرد چرب کرده سپس بادبیزنی به دست می گیرد و خود را باد می زند و مردم به او می خندند و بر او آب می پاشند [سنت آب پاشی که روز اول فروردین هم برگزار می شد] و برف و یخ به سوی او پرتاب می کنند…و او هم برای این کار باجی به حکومت می پردازد. ابوسعید احمدبن محمدبن عبدالجلیل مهندس برای من حکایت کرد که در شیراز دیده است مردی از نگهبانان دولت را که دارای ریش بلندی بود و به دنبال آن کوسه ی خر سوار روان بود و مقداری گِل قرمز با خود داشت که به در هر خانه که چیزی نمی دادند از این گل پرتاب می کرد. این روز را ”اسال وهاروگان“نیز گویند و پادشاهان کیانی آن را بهار جشن می نامیدند [احتمالاً این، تلفظ غلط” اپسال وهاری“ یا جشن آبسار بهاری است] “. (آثارالباقیه – ص 342)