دو معنی هندواروپایی و سامی واژۀ دیو

واژۀ دیئِو dyeu در زبانهای هندواروپایی به معنی درخشیدن آمده است. کلمۀ یول اروپایی در معانی جشن خدای درخشان را مأخوذ از آن دانسته اند که منظور از این عید پیشاپیش ماه دی (ماه خدای درخشان)، جشن ایزد خورشید شکست ناپذیر (ایزد مهر) است.

ولی واژۀ دِئو و دیو (مأخذ واژۀ دیوان/دیپان) در زبانهای سومری و سامی به معنی دانش است و آن یاد آور آشوریان صاحب کتابت است که قرنها مادها (مغان) را غارت میکرده اند و از این روی دیوان شرور صاحب کتابت به شمار آمده اند که نوشتن را به ایرانیان یاد داده اند. در کتاب پهلوی زند وهومن یسن به صراحت سرزمین آشور به مرکزیت دوان (محل کتابت و اداره، موصل-نینوا) مقر دیوان به شمار رفته است. در روایات حماسی ایرانی هم آشوریان در رابطه محاصره کیکاوس (خشثریتی) در شهر آمل مازندران و شکست خوردنشان در آنجا و نیز کشتار شدن دیوان دژ بهمن (نینوا) توسط کیخسرو (کیاخسار، هوخشتره) تحت نام دیوان معرفی شده اند.

فردوسی گوید: تو مر ديو را مردم بد شناس. در مورد بیرحمی هزار سالۀ آشوریان هم گفته شده است (پیرنیا، تاریخ ایران باستان، ۱۱۵) : "از خصایص آشوری‌ها بی رحمی و شقاوت آن‌ها نسبت به دشمنان بود. علت آن را باید دو چیز دانست، آشوری‌ها اعتقاد داشتن بی‌رحمی و شقاوت با دشمنان مورد رضایت خداوند است و ثواب دارد، چنانچه یکی از پادشاهان آشور به دست خود اسرا را کور می‌کرد و این کار را مورد پسند خدایان می‌دانست. آشوری‌ها چون جمعیت کمی داشتند برای از دست ندادن سرزمین‌های تحت حاکمیتشان که بعدها وسعت زیادی پیدا کرد متوسل به کارهایی می‌شدند که ملل مغلوب را ضعیف و در برخی موارد نابود می‌کردند."

چنکه مملکت عیلام پس از انقراض آن توسط آشوربانیپال به صورتی در آمده بود که حزقیل یکی از پیامبران بنی‌اسرائیل آن را از کثرت کشتار و غایت خرابی به گورستان تشبیه کرده‌است.

کتیبه آشور بانیپال در باره فتح و نابودی عیلام چنین می‌گوید:

تمام خاک شهر شوشان و شهر ماداکتو و شهرهای دیگر را با توبره به آشور کشیدم، و در مدت یک ماه و یک روز کشور عیلام را با همه پهنای آن، جاروب کردم. من این کشور را از چارپایان و گوسپند، و نیز از نغمه‌های موسیقی بی‌بهره ساختم و به درندگان، ماران، جانوران و آهوان رخصت دادم که آن را فرو گیرند.