ریشۀ هندوایرانی و عربی واژۀ عید

در فرهنگ سنسکریت-فارسی جلالی نائینی واژۀ ایدا iDA به معانی تفریح و تفرج و آسایش و سرزندگی آمده است. این واژه اگر دخیل از زبانهای سامی نباشد،به وضوح می تواند اصل واژۀ معرّب عید باشد؛ چون واژۀ عید در قاموس لغات قرآن ذکر نشده است:

.इडा f. iDA refreshment, इडा f. iDA recreation, इडा f. iDA comfort

کلمۀ اوستایی ایژَ به معنی خوشبختی و آسایش و آرامش شکلی از این واژۀ سنسکریتی ایدا به نظر می رسد.

جشن و شادی ایزد آتش در سمت هند به ایزد سیاه رنگ آگنی منتسب بوده است. در آن سوی نام حاجی به صورت هاسی معنی شاد و خندان را می داده است که خصلت حاجی فیروز خندان است که ورد زبانش چرا نمی خندی است.

در سمت هند کلمۀ اوستایی رامَ (رامش= معادل ایدا در سنسکریت) به معانی سیاه و جذاب و زیبا و دلپذیر و شادی و خوشی بوده است که با جیشنو (پیروزی، جشن) و خجسته پیروز (مبارک منصور کتاب المحاسن و الاضداد) یا همان حاجی فیروز رامشگر و عید (ایدا) مرتبط می شده است. معانی واژۀ اوستایی رامَ در کلمات فارسی رامش (آرامش و ساز و نوا، سرود و شادی) به خوبی بر جای مانده است.

کلمۀ مشابه عید (هَدو اکدی) در زبانهای سامی هم وجود دارد ولی شکل سنسکریتی ایدا به عید نزدیکتر است:

ḫadû [ḪÚL : ] (vb. u/u ; stat. ḫadi)

[Moral life → Feelings]

G. to rejoice, be joyful about sth. ; to wish, be willing ; to be content with sth. (+ana) D. to make happy Š. to make s.o. rejoice N. to reach an agreement (?)

Comparison with other Semitic languages :

•Proto-Semitic : *ḫadāw

•Syriac : ḥdi ܚܕ݂ܼܝ

•Hebrew : ḥāḋā חָדָה

•Ugaritic : ḫdw

نظر به تبدیل پذیری حرف ه به اَ شکل سیریاک و عبری می تواند به عید تبدیل شده باشد، ولی معنی عربی کلمۀ عید را نه با این کلمات سامی بلکه با کلمات عادت و عودت ربط داده اند.

اخیراَ هم واژۀ عید را با ایدوس لاتین به معنی ماه کامل مقایسه کرده اند و با عید فطر در به پایان رسیدن ماه رمضان ربط داده اند.