مطابقت دژ زیر زمینی ور جمکرد فرگرد دوم وندیداد با قیزلار قلعه سی یا همان لیلی داغی

صرف نظر از اینکه در عهد باستان دژهای نظیر ورهشی فارس (مرو دشت) و دژ بزرگ زیرزمینی درینکویی کاپادوکیه به جمشیدهای تاریحی -اساطیری (ابالگاماش پارس، سپیتمه هوم ماد) منسوب بوده اند، فرگرد دوم وندیداد محل ورجمکرد (دژ زیر زمینی ساختهٔ جمشید) را کنار رود دائیتی (موردی چای مراغه) نشان می‌دهد. چون کتابهای پهلوی محل رود دائیتی را در بین کوه سهند و دریاچه چیچست (ارومیه) خاطر نشان می کنند. نام لیلی داغی با توجه به نام قدیمی قصبهٔ بزرگ همنام، لیلان یعنی نیلان به معنی جایگاه پائینی و زمینی، بر گرفته از غارهای آن است.

دوست و هم شهری قدیمی ایوب فارابی بدون یاد کردن از غار درون سطح نسبتاً مسطح قلّهٔ -که وقتی که من حدود چهل سال پیش دیدم در آن انباشته از خاک و پله های سنگی اش مشخص بود- چنین اطلاعاتی از آن تهیه کرده است:

"شرح قلعه و غار قیزلار قلعه سی

درفاصله پانزده کیلومتری جنوب شرقی مراغه بقایای قلعه ای واقع شده است که با توجه به وسعت و موقعیت آن از مهمترین قلعه منطقه محسوب می شود.

این قلعه در سمت جنوبى درهٔ بسيار عميق کوه‌هاى گؤى داغ (کوه کبود) واقع شده است. دهانهٔ غار به قطر ۳۰×۲۰ متر و طول آن در ابتدا ۳۵ متر و عرضش ۲۴ متر و ارتفاعش حدود ۲۰ متر است.

ارتفاع کلى غار و قلعه نسبت به درهٔ عميق مقابل حدود ۱۸۰۰ متر تخمين زده شده است. داخل غار دالان‌هاى متعدد تنگ و تاريکى وجود دارد که در بعضى از آن‌ها اقسام استالاکتيت‌هاى آهکى به چشم مى‌خورد.

در ارتفاعات پشت قلعه، باقيماندهٔ يک ديوار خشتى به چشم مى‌‌خورد که از بقاياى قلعه‌اى قديمى است که پايين آن چند دخمه وجود دارد. در بخش هایی از قلعه که امکان نفوذ وجود داشته، از دیوارهای سنگی استفاده گردیده است.

کارشناسان از بررسی آثار فرهنگی و بقایای معماری و نوع حجاری و کنده کاری های باقیمانده، آن را به دوره مانناها و اورارتو نسبت می دهند.

این قلعه در دوران اسلامی نیز از اهمیت زیادی برخوردار بوده و از ویژگیهای بارز آن استفاده از حصیر در کف سازی بوده است.

این قلعه قدمتی در حدود 2300 تا 2700 ساله دارد و متاسفانه با ورود شرکت کاوه سودا برای امری نامعلوم اقدام به احداث جاده ای در ضلع غربی آن شده است."