تانائیس نام احتمالی کهن دربند قفقاز

خارس میتیلنی رئیس تشریفات دربار اسکندر در ایران که گفتارش در باب زریادر (زریر) و برادر بزرگترش ویشتاسپ در کتاب ضیافت سوفسطائیان آتنه ئوس باقی مانده است، گوید:

"ویشتاسپ در ماد و کشور پایین (=اَاُرَ-ارتهه، اورارتو) حکومت می کرد و برادر کوچکش زریادر بالاتر از دروازه کاسپی تا تانائیس."

دروازه کاسپی با سر دره خوار گرمسار مطابق می دانند که محل تلاقی راههای ماد به خراسان و گرگان بوده است. ولی بی شک منظور از تانائیس رود تانائیس (دون) در شمال دریای سیاه نیست، بلکه به قرینه از نام دروازه کاسپی نام تنگه ای در سمت ماد کوچک (آذربایجان) بوده است و این نتیجه گیری ما را به سمت دروازۀ دربند (باب الابواب) می برد. چون نام تانا-ئیس را به اوستایی و سانسکریت می توان به معنی محل تنگ (گذرگاه تنگ) گرفت و این گویای معنی فارسی دربند است. چوق و چورا (در هیئت چیرَ) و جورا (در هیئت جورو) که نامهایی بر دربند بوده اند، به ترتیب در فارسی و سانسکریت و آذری به معنی باریکه آمده اند که ممد همان نظر ما از تنائیس (محل تنگ) هستند.

در تأیید این نظر گفتنی است، در فقره 125 فروردین یشت اوستا از سرزمینی به نام تَنیه به همراه نواحی موژی (=مود، محل خوشگذرانی) و رئوژدیه (=رئو-جتیه، سرزمین پرندۀ اساطیری با شکوه) نام برده شده است که می توان آنها را به ترتیب با دربند قفقاز و کامبیسنَ/شابران (محل شادی و خوشگذرانی) و کادوسیا (=کاتوزیا، محل پرستندگان پرندۀ درندۀاساطیری توژی) مطابقت داد. در فقره بعدی نام کشور سائینی (عقاب) به میان می آید که غالباَ سرزمینی در قفقاز به شمار آمده است به تصور من آن همان هایک (عقاب)/هایاسا یعنی سرزمین ارمنستان است که نامش از اَر (=آله، عقاب) مأخوذ است.