منشأ باستانی محتمل نام ایران

رضا سالار

البته استاد گرامی! پژوهش‌های پرفسور جهانشاه درخشانی در کتاب، ایران و قفقاز، بسیار جالب است. طبق پژوهش های ایشان بر می‌آید که در حماسه گیل‌گمش، اِرانو(در زبان اکدی)، ایلیانوم (در زبان سومری)، به معنای «درخت زندگانی» آمده و منظور مناطق جنگلی فلات ایران بوده است. (Iran and the Caucasus)

جواد مفرد

این نظر قابل تأمل است چون نام کوتیان شمال غرب ایران در سنسکریت به معنی درخت است ولی در زبانهای ایرانی به معنی سگ. اگر معنی درخت را برای نام کوتی اصیل بدانیم و تصویر آن ایزد درختی مکشوفه از لرستان را متعلق به خدا-نیای قبیله ای کوتیان، نام اِرانو را می توان با کوتیان ربط داد. این نام به صورت اَرانیا در سنسکریت به معنی جنگل است. نام حلبچه (شهر زور) در سرزمین کوتیان را نیز می توان در اکدی به معنی سرزمین جنگلی گرفت. جالب است که در اوستا حلبچه (شهر زور) محل درگیری کیاخسار (کیخسرو) با پادشاه آشور ساراک (ائوروَ سارَ) جنگل سفید خوانده شده است. گیل گمش برای کسب درخت جاودانگی از کوه مَشو دارای میوه های زرین (کوه میشو مرند دارای زرد آلوهای معروف) عبور کرده و به دریای مصب رودخانه ها (مازندران) می رسد. نام شهرزور را شهر جنگلی (شهر رزور)، شهر جنگل سفید یا شهر جنگل سیاه و شهر منطقه گود معنی کرده اند. در اوستا در رابطه جنگ هئوسرو (کیخسرو، به تصور من همان کیاخسار/هوخشتره) و ائوروَ سار (به تصور من همان ساراک پادشاه آشور) از جنگل سفید (سپید رزور) اسم برده شده است که لابد در مرز ماد و آشور بوده است. وجود دخمه کیاخسار در درۀ شهرزور نیز این مطلب را تأیید می کند که از جنگل سفید همان منطقه شهرزور مراد شده است. بر این اساس نام شهرزور در نزد مغان به صورت شَری رزورَ (جنگل درخشان) درک میشده است.

نام کنونی شهرزور یعنی حلبچه را میشود از ریشه اکدی "هالبو= جنگل" + جا (معادل شی- رزور) به معنی محل جنگلی یا از ریشه کُردی هه لبه جه (جای درخشان و فروزان) گرفت. در اوستا در این سمت از سرزمینی به نام خشتروسوک (منطقه روشن و درخشان) اسم برده شده است که با همان جنگل سفید اوستا مطابقت دارد؛ چه مطابق هرتسفلد نام شهرزور (به شکل سو رزور) به معنی جنگل درخشان همان منطقه جنگل سفید اوستاست. نام باستانی تر منطقه یعنی خارشی نیز به صورت خارسانو در بین النهرین باستان به معنی جنگل بوده است. در اوستا کیخسرو در جنگل آریائیان (منظور حلوان، از ریشۀ اکدی هَلبو= جنگل) و مخاصمش ائوروَ-سارَ (ساراک) در جنگل سفید (حَلَبچه، از کلمۀ آرامی حَلَب= سفید، شهر زور) مقابل هم نیاز به ایزد هوا (وایو، انلیل) می آورند که در جنگ مقابل یکدیگر پیروز گردند.

جالب است واژۀ اِرِنو در اکدی به معنی سرو آزاد یعنی درخت مقدس پارسها است:

erēnu (1) EREN : cedar