ریشۀ ایرانی محتمل نامهای علم جفر و جبر و ریاضی

واژۀ جفر که در قرآن نیامده در عربی به معنی چاه بزرگ و ژرف آمده است. لذا این کلمه با واژۀ اوستایی جَفرَ (ژرف) مربوط می نماید. می دانیم که علم جَفر، به معنی دانش امور نهانی و غیبی گرفته شده است. بر این پایه نام علوم جبر (به سانسکریت بیجَ= نطفه) و جفر را می توان از این واژۀ اوستایی مأخوذ دانست. در رابطه با قابل تبدیل بودن جفر به جبر گفتنی است: مطابق لغت نامه دهخدا: تبدیل «ف» به «ب» در تعریب هم ممکن است، مانند: اسکاف = اسکاب و یا در کلمات غیر از فعل، مانند: اُریف= اریب، افزار= ابزار. لذا احتمال زیاد دارد که واژۀ گبر (مغ، زرتشتی) با نام علم جبر و آن هم با واژۀ جَفرَ اوستایی (ژرف) مربوط بوده باشد چه صورت گَبَر آن هم به معنی کاسه گود سنگی (اسباب ستاره شناسی) در فرهنگ فارسی محفوظ مانده است.

کلمه ریاضی هم می تواند معرب از واژۀ اوستایی رازَ یعنی با هم برابر کردن و آراستن و آیینِ دسته بندی بوده باشد. چون رازَ در لغات پهلوی برهان قاطع به معنی معمار و گلکار (= ریاضی) آمده است. واژۀ رازَ در ترکیب واژۀ ترازو (در هیئت تَیَ-رازو یعنی رمز –داوری درست) هم به کار رفته است.

از سوی دیگر راز در معنی راز و نیاز دینی، ریشه اصطلاح روضه خوانی از همان ریشه راز/ریاض به نظر می رسد. در رسائل فرقه آذرکیوان روضه انوشیروان به صورت روزۀ انوشیروان آورده شده است.