تپه حسنلو همان ایزیرتو پایتخت ماننا بوده است

(Hasanlu's hill is Izirtu the capital of Manna)

شکلی از نام ایزیرتو در سنسکریت به معنی دارای ثروت عالی است.

ईश adj. isha supreme

अर्थ m. artha wealth

محل ایزیرتو را در سمت اوزبیا ذکر کرده اند و باستانشناسان اوزبیا را با زیویه محل گنجهای سکاییان در سمت سقز سنجیده اند ولی اگر اوزبیا را همان شهرک زیوهٔ ارومیه بدانیم ایزیرتو با تپه حسنلو مطابقت می یابد. بنابراین شهر ایزیرتو (دارای ثروت عالی) پایتخت ماننا که در آن حوالی، در جنوب اورمیاته (ارومیه) و اوزبیا (زیوه) قرار داشته با تپه حسنلو (محل حصین) در شمال شرق شهر نقده مطابقت می نماید.

نام اوزبیا (هوزِبیا، زیوه) ظاهراً به معنی محل سیبهای خوب و نام شهرک سیلوانای مجاور آن به معنی محل صخره ای به نظر می رسند:

सेव n. seva apple

शिला f. shilA rock

वन n. vana abode

دژ ماننایی ایشتائو (ثروتمند) مرکز حکومت آخسری شاه ماننا، مطابق بوکان (ثروتمند) به نظر می رسد:

ishti: wealth

भोग m. bhoga wealth

آخسری پایتخت خود ایزیرتو (تپه حسنلو) را در مقابل آشوریان رها کرده و دژ ایشتائو (بوکان) را پایگاه خود قرار داه بود.

مسلماً آشور پس از شکستی که از سوی مادها به رهبری خشتریتی و دو برادرش مامیتی آرشو و دوساننی بر او وارد آمد، دیگر به ماد و پارسوا (مسکن جدید سکاها) حمله نمی کرد، ولی آرام ننشست چیزی نگذشت که آشوریان باری دیگر در مشرق کشورشان در ماننا و عیلام اظهار وجود و فعالیت کردند. نخستین هدف حملهٔ ایشان ماننا بود و دولت آشور تحت فرمان نابو شارو سور سردار خویش در سال ۶۶۰/۶۵۹ پ.م. از جبال زاگروس گذشتند، آخسری کوشید تا هنگام استراحت لشکر آشور شبانه به ایشان شبیخون زند ولی موفق نشد. حملهٔ لشکریان ماننا دفع شد و ایشان به عقب‌نشینی مجبور شدند و آشوریان هشت دژ را که در فاصلهٔ مرز جنوبی ماننا و تختگاه آن ایزیرتو قرار داشت، تصرّف کردند.

آخسزی مقرّ خویش را از ایزیرتو که در خطر بود به قلعه ایشتاتو منتقل ساخت؛ ولی آشوریان که پانزده روز در ایزیرتو و قلاع مجاور اوزِبیا و آرمائیت (اورمیاته) را محاصره کردند از تسخیر عاجز گشتند و به ویران کردن نقاط پیرامون و بردن مردم به اسارت و گرفتن اسبان و خران و دام‌های بزرگ شاخدار اکتفا کردند.

شکست آخسری تناقضات داخلی ماننا را شدیدتر ساخت. در متن آشوربانیپال آمده است که در سرزمین ماننا قیام مردم کشور آغاز شد آخسری را کشتند و نعش او را در کوچه افکندند و تقریباً تمام افراد خاندانش را نابود کردند. او آلکی پسر آخسری که زنده مانده بود بی‌درنگ ولیعهد خود اریسی‌نی را به نزد پادشاه آشور فرستاد و علیه قوم خود از او کمک خواست.

آشنایی با تپه حسنلو

تپهٔ حسنلو در ۷ کیلومتری شهر نقده قرار دارد و یکی از تپه‌های باستانی ایران است که قدمت آن به بیش از ۶ هزار سال قبل از میلاد می‌رسد.

تپه حسنلو با وسعت30 هکتار و ارتفاع 20 متر در 7 کیلومتری شمال شرق شهر نقده در استان آذربایجان غربی و در کنار روستای حسنلو واقع شده است. جام بزرگ طلایی حسنلو که مربوط به دوران مانائی می‌باشد در این تپه کشف شده است.

بنا به ارزیابی‌ها، قدمت این تپه به 6000 سال قبل از میلاد می‌رسد و تا دوره اسلامی نیز محل سکونت و استقرار بوده و کاوش‌ها نشان می‌دهد چندین بار به علّت آتش سوزی تخریب و مجدداً بنا گردیده است.

با اکتشافات انجام شده و خارج شدن شهر باستانی از زیر خاک آثاری از جمله زیور آلات زنانه، مجسمه‌های تزئینی، خنجرها و دشنه‌های آهنی و برنزی و... کشف شده است. جام زرین حسنلو به ابعاد 21 سانتی متر بلندی و 25 سانتی متر قطر و 950 گرم وزن متعلق به هزاره اول قبل از میلاد است و از یکی از اتاق‌های سوخته در سال 1338 کشف شده و روی آن نقش خدایان سه گانه‌ای سوار بر ارابه دیده می‌شود.

خدای آب، خدای زمین و خدای خورشید؛ همینطور کاهنی که جام بلندی به دست دارد و چندین نقش دیگر که از بارزترین نمونه‌های هنر دوران خود است .این جام هم‌اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.

دژ حسنلو و دیوار دفاعی آن:

دور تا دور قلعه را دیواری به قطر 3 متر و ارتفاع 7 متر فرا گرفته بود. در فاصله 30 متری از باروی قلعه، برج‌های مربع شکلی به ابعاد 10×10 متر ساخته شده بود.

در مرکز دژ حسنلو یک حیاط چند ضلعی نامنظم ساخته شده است. دور تا دور این حیاط را تالارهای ستون‌دار، ایوان‌های دراز و اتاق‌های کوچک و بزرگ تشکیل می‌دهند.

در انتهای جنوبی حیاط قربانگاه قرار دارد و در انتهای شمالی آن چند لوح سنگی به ارتفاع سه متر و بدون هیچ گونه علامت دیده می‌شود.

بناهای وابسته به حیاط مرکزی:

در جنوب شرقی حیاط مرکزی یک تالار وسیع با چند انباری از زیر خاک بیرون آمده است. در این تالار خمره‌های بزرگ متعددی یافت شد.

در شمال این انبار قدیمی‌ترین و اولین تالار ستون‌دار به طول 6 و عرض 4 متر قرار گرفته و راه ورودی آن از انبار است. در مرکز این تالار دو ردیف چهار ستونی تعبیه شده و فاصله ستون‌ها از یکدیگر پنج متر است.

در کنار دیوارها ته ستون‌های سنگی دیده می شود. محراب یا محل اصلی معبد در جنوب تالار قرار دارد. در شمال این تالار چند اتاق کوچک و بزرگ ساخته شده است. در میان این تالار اسکلت دو اسب پیدا شده است.

در جنوب حیاط مرکزی یک واحد ساختمانی شامل اتاق‌ها و تالارهای متعدد ساخته شده است. معبد دوم که شامل تالاری ستون‌دار است، بخشی از این واحد ساختمانی را تشکیل می‌دهد. به فاصله 5/3 متری از در ورودی سمت شمالی تالار، سکویی به اضلاع 2×3 متر قرار دارد.

در وسط جبهه جنوبی تالار، محلی شبیه محراب ساخته شده است که از آن به اتاق کوچک پشت معبد راه دارد. در داخل معبد محلی برای روشن کردن آتش مقدس در نظر گرفته شده بود و در جنوب غربی معبد اجاقی مستطیل شکل دیده می‌شود.

در گوشه جنوب غربی حیاط مرکزی معبد سوم یا تالار ستون‌دار سوم قرار دارد.

این واحد ساختمانی از سمت شرق به حیاط مرکزی، از غرب به دیوار غربی قلعه (برج و باروی حسنلو)، از جنوب به راهرویی باریک و از شمال به راهی که در گذشته از معابر دژ حسنلو بود و به دروازه غربی حسنلو می‌رسید، محدود می‌شود.

این دروازه تنها راه ورودی دژ حسنلو از غرب است. واحد ساختمانی جنوب غربی که تالار ستون دار آن جدیدترین تالار ستون دار حسنلو به شمار می‌رود، در شمال غربی معبد دوم احداث شده است. از گوشه جنوب غربی حیاط مرکزی دری به سوی تالار ستون دار این واحد باز می‌شود. دو ردیف چهار ستونی به انضمام دو پایه ستون هایی که در کنار دیوار قرار دارند، سقف را نگهداری می کردند.

شیوه ساخت این تالار با حذف پایه‌های ستون‌های کنار دیوار، شبیه بناهای دوره هخامنشی مخصوصاً تالارهای ستون‌دار کاخ‌های تخت جمشید است.

آثار مکشوفه از حفاری‌های باستان شناسی تپه حسنلو:

اشیای قابل توجه و ارزشمندی که تاکنون در کاوش‌های نقاط مختلف تپه حسنلو، به ویژه از گورهای قدیمی پیرامون آن به دست آمده است، نمونه کاملی از صنایع ساکنان قدیمی این ناحیه را نشان می دهد.

این اشیاء شامل اشیای استخوانی و سنگی، اشیای نقره‌ای، اشیای سفالی، اشیای مفرغی و اشیای طلایی است. معروف‌ترین این اشیاء جام حسنلو است.