حافظ رند و شیخ پشمینه پوش (غزل ۴۳۸ )

پیشگفتارـ آنچه در اینجا می خوانید کوششی است برای نشان دادن شیوه ی اندیشه ی حافظ تنها در یک غزل. این فیلسوف و اندیشمند ایرانی، اندیشه های ژرف و آستومندانه ی(مادی) خود را به شعر و با واژه هایی تو در تو و پیچیده نوشته است. پیچیدگی سخن او بیشتر برای آن است تا فقیهان دین فروش خشک اندیش، نتوانند او را به سادگی با خنجر نادانی و کوربینی بکشند؛ زنده زنده در آتش بسوزانند و یا منصوروار بردارش کشند.
گرچه او در کار شاعری یکی از بزرگترین سرایندگان جهان است اما این که چنین اندیشمندی را شاعر بنامیم بیداد است به جهان بینی فلسفی بیدار و پیشتاز او که در سده ی چهاردهم میلادی، پیش از همه ی دانشمندان اروپا فرمانراوایی آسمان را درهم شکسته و انسان را بر جایگاه خدایی نشانده است و "صدای سخن عشق" و مهرورزی انسان دوستانه ی خود را در زیر این گنبد دوار، عاشقانه و "به آواز بلند" به گوش جهانیان رسانیده است. راز جاودانگی او نیز در همین شیوه ی اندیشه و فلسفه ی عشق ورزیدن او به انسان، به جانان و همه ی جان ها در جهان است. من در اینجا کوشیده ام تا سخن خواجه ی سخنوران را تا آنجا که می توانم ، مو به مو و واژه به واژه، بشکافم تا جوانان و ناآشنایان به سخن حافظ و به این گونه غزل های ژرف، بتوانند راه به جایی ببرند. پس نازنینانی که موشکافی های مرا برنمی تابند می توانند به چکیده های هر بیت نگاه کنند و بگذرند. پیش از آن که بخواهیم به داوری و سنجش درباره ی سخن حافظ بپردازیم خوب است جایگاه او را در فرهنگ ایران و در میان مردم به یاد بیاوریم:
او کسی است که در هفتصد سال گذشته مردم پارسی زبان کوچه و بازار و اندیشمندان ایرانی و بزرگانی مانند ویکتور هوگو و نیچه و گوته به او عشق می ورزیده اند.
از رشک دشمنان اندیشه ی حافظ، شعری و یا دست نوشته ای از او بر جای نمانده است و همه را به آتش نادانی سوزانده اند. می پرسید، دشمنان؟ آری دشمنان اندیشه ی حافظ؛ همان کسانی که او در سروده های خود به آنان تاخته و با نیش خامه و با زخم زبان رسوایشان ساخته است و آنان را "اهل ریا" ، "اهل سالوس " و "حقه باز" دانسته است. او در سراسر شعرهای خود فقیه و شیخ و صوفی و اهل خانقاه و مفتی و قاضی و محتسب و دیگر دین فروشان ریز و درشت را به باد ناسزا و ریشخند گرفته است و آنان را دشمن (۱۶ بار)، خصم (۱۲ بار)، بیگانه ( ۷ بار)، غیر(۱۲بار)، مدعیان، دشمنان، عدو، نامحرم، بدخواه و هرچه نه از آن بدتر و زشت تر نامیده است. خواجه ی شیراز با موعظه و فقه و فقیه ، با بهشت و روزه و طاعت و دیگر آیین های مسلمانی ناسازگار و دشمن است و همه ی این آیین ها را روی هم رفته، "بیگانه" و "طاعت بیگانان"، می خواند:« مرید طاعت بیگانان مشو حافظ ـ ولی معاشر رندان آشنا می باش ۷ / ۲۶۹» . او خود را مرید هیچ پیر و پیامبر و امامی نمی داند مگر فرهنگ کهن ایران که آن را پیرمغان می نامد:« مريد پير مغانم ز من مرنج اي شيخ ۸ /۱۴۱».
آنچه امروز دیوان حافظ نامیده می شود جُنگی است از غزل ها و سروده های پراکنده ی او که به همت فرهنگ دوستان و دوستداران زبان فارسی فراهم آورده شده است. این جُنگ یا دیوان حافظ، امروز در خانه ی بیشتر کسانی که پارسی می دانند، نه تنها در ایران بلکه در افغانستان، پاکستان، هندوستان، تاجیکستان، ازبکستان ، اران و دیگر کشورهای جهان هست و مردم شعر و سرود او را بر زبان خویش می رانند و نیاز خویش می خواهند. تازه ترین جُنگی که از غزل های حافظ به دست آمده است ، از کسی است به نام علا مرندی که در روزگار حافظ می زیسته است. این جُنگ در سال ۱۳۸۷ خورشیدی به کوشش آقای علی فردوسی، یکی دیگر از دوستداران فرهنگ ارزشمند ایران، به چاپ رسیده است.
سخن حافظ در همه جا زبانزد و گفتاورد پارسی زبانان است:« با دوستان مروت، با دشمنان مدارا ۷ / ۵»، « گر تو نمي پسندي تغيير ده قضا را ۸ / ۵»، « در كار خير حاجت هيچ استخاره نيست ۲ / ۷۳» ، «عاشقي شيوه رندان بلا كش باشد ۴ / ۱۵۵»، « هر كسي پنج روزه نوبت اوست۶ / ۶۰»، «من از بیگانگان هرگز ننالم ـ که با من هرچه کرد آن آشنا کرد ۵ / ۱۲۶»، « هزار نکته باریک تر ز مو این‌جاست ـ نه هرکه سر بتراشد قلندری داند۷ / ۱۷۴» و . . .
بن مایه ی همه ی این سخنان و آنچه در این نوشته می آید؛ شیوه ی اندیشه و فلسفه ی ایرانی حافظ است که حاکمان دست نشانده و بیگانه پرست، کوشیده اند تا مردم ما را از آن تهی و دور سازند. به گونه ای که ما و فرزندان مان امروز از درون مایه ی راستین فرهنگ خود کم تر آگاهی داریم! هنوز هم با پشتیبانی خرافه پرستان، سردمداران حکومت اسلامی، می کوشند تا معشوق زمینی، همه جایی و زنده ی حافظ را، آسمانی و شراب انگوری او را می وحدت و می جنت، معنا کنند. اما ساختار فلسفی و ژرفای سخن حافظ به گونه ای است که نمی توانند با دروغ و دغل، شعر جادویی او را از معنا تهی سازند. حافظ ، نه تنها قرآن بلکه بسیاری از کتاب ها و دانش های پیشینیان را از بر می دانسته و برپایه ی شیوه ی اندیشه ی ایرانی خود، بارها شعر سرایندگان پیش از خود را خردمندانه سنجیده و نقد کرده است. گروهی این کار او را ذوق آزمایی و دوباره سازی یا پیروی شاعرانه دانسته اند. اما اگر حافظ سخن کسانی را در شعر خود آورده و یا تضمین کرده است این کار بیشتر نقد فلسفی شیوه ی اندیشه ی آنان است تا یک دهن کجی کودکانه. برای نمونه سعدی می گوید:« کجا خود شکر این نعمت گذارم ـ که زور مردم آزاری ندارم / مثنویات». در حالی که حافظ از دیدگاهی مادی به "بازوی خود" می نگرد: « من از بازوی خود دارم بسی شکر ـ " که زور مردم آزاری ندارم" ۵ / ۳۱۸». در همین غزل خود را سپاسگزار فرهنگ ایران می داند که به او جهان بینی و آگاهی بخشیده است:« به این شکرانه می بوسم لب جام ـ که کرد آگه ز راز روزگارم ۴ / ۳۱۸ » یک معنای جام نزد حافظ دل است که جایگاه خرد است و سررشته ی جان را بدست دارد (۳ / ۱۱۵ ). «آن کس که به دست جام دارد - سلطانی جم مدام دارد ۱/ ۱۱۵» و « سال ها دل طلب جام جم از ما می کرد ۱ / ۱۳۶ » ۶ / ۸۱ ، ۸/ ۸۹ ، ۱ / ۱۰۷ ، ۳ / ۱۰۷ ، ۱ / ۱۱۴ و . . .
حافظ به روشنی و بارها فرهنگ خردگرایانه ی ایران را با هول قیامت ( ۲ / ۸۸ ) و هول روز رستاخیز( ۸ / ۲۶۰ ) در قرآن و وعده های " سیب بوستان وشهد و شیر" ( ۷ / ۳۲۴) زاهد و شیخ مقایسه می کند: « مرید پیر مغانم زمن مرنج ای شیخ ـ چرا که وعده تو کردی و او بجا آورد ( ۸/ ۱۴۱ ). او سجاده را به می و بهشت را به دو گندم می فروشد و خرقه را جایی به گرو باده ی مغان می گذارد و دفتر و صحیفه را جایی دیگر: « نیست در کس کرم و وقت طرب می گذرد ـ چاره آن است که سجاده به می بفروشیم ۲ / ۳۶۹ » ، « خرقه جایی گرو باده و دفتر جایی ۱ / ۴۸۱ ». عشق راستینی که او به انسان و فرهنگ انسان دوستانه ی باستانی ایران دارد، هر خواننده ای را در نگاه نخست به دام مهر خود می اندازد و راز جاودانگی حافظ در این باور ژرف او به همین عشق یا مهر ایرانی است.
ريموند پي كارد، درباره ی سنجش ادبی و کار هنرمند می گوید:”. . .انديشه ها و تصويرهاي ويژه اي كه موضوع اصلي يك متن را پديد مي آورد، انتخاب ادبي و آگاهانه ي شاعر يا نويسنده برپايه ي جهان بيني اش مي باشد،. . .“ پس براي رسيدن به جهان بيني شاعراز راه واژه ها، انديشه ها و تصويرها مي بايست به ژرفا و درون کار شاعر دست بيابيم. یعنی بررسی ژرف و همه جانبه ی کار نویسنده و شاعر است كه ما را به جهان بيني او رهنمون مي گردد( étude thématique ).
ما، با تک بیت های پراکنده و یا واژه های جدا جدا، مانند "قرآن ز بر بخواند" ، "دعا" و یا " رونق میکده از درس و دعای ما بود"، نمی توانیم به جهان بینی حافظ برسیم. یک بیت باید در بافت غزل و در پیوند با همه ی غزل سنجیده و معنا شود. ما گاهی برای نشان دادن معنای راستین یک واژه یا یک بیت ، نمونه های فراوانی را از سراسر دیوان حافظ ، گواه می آوریم. هر کسی به دل خواه خود شعر یا غزل حافظ را، هر گونه که می خواهد، می تواند معنا کند اما آنگاه دیگر این معنا، آن کار آگاهانه ای نیست که حافظ آفریده است. این همه ی دیوان حافظ است که در پیوند با فرهنگ گرانبار پارسی معنای راستین و آگاهانه ی شعر حافظ را چون گوهر از سینه ی خود بیرون می دهد.
سالوس ستیزی حافظ و باور نداشتن او به روزداوری و قیامت، از یک سو: «گر مسلمانی از این است که حافظ دارد ـ آه اگر از پی امروز بود فردایی ۱۰ / ۴۸۱ » ۵ / ۲۸ ، ۲ / ۸۸ ، ۹ / ۹۰ ،۶ / ۲۹۳، ۵ / ۱۱ ،۴/ ۶۳ ، ۳ / ۱۹۴ ، ۸ / ۲۴۱ ، ۸ / ۲۶۰ ، ۶ / ۳۴۳ و . . . و سرسپردگی او به فرهنگ ایران و پیرمغان و گستردگی دانش های او مانند ستاره شناسی و ریاضی ، استادی او در خنیاگری و هنرهای گوناگون، از سوی دیگر و نیز سرفرازی او به رندی و آن هم به آواز بلند: « عاشق و رندم و ميخواره به آواز بلند ۲ / ۳۰۵ »، «عاشق و رند و نظربازم و مي‌گويم فاش۲ / ۳۲۱ »، مرا بر آن داشت تا درباره ی واژه ی رند، بیشتر و ژرف تر بکاوم . زیرا درباره ی بسیاری از واژه های کلیدی حافظ مانند نماز ، روزه ، قرآن ، قیامت، مغ ، مغان ، می ، شراب ، میخانه ، سیمرغ ، همای و . . . در فرهنگ ها و واژه نامه ها، می توان معنا و برابرهایی به دست آورد که کم و بیش گویا است. اما واژه ی رند را آنگونه که حافظ بکار برده است کسی به روشنی نمی داند. آنچه نیز حافظ شناسان نوشته اند، رسا و گویا نیست و با هم همخوانی ندارد. واژه های پارسی که در قرآن و یا به گفته ی حافظ، در "دفتر" نیست، فراوانند و می باید از خود پرسید؛ رندی که قرآن را از بر می دانسته چرا باید عشق را برتر از قرآن و فریادرس بداند! ( ۱۰ / ۹۳ ) شمار واژه های ایرانی که در قرآن نیست ولی حافظ بکار برده است، کم و بیش، چنین است: مغ و مغان بیش از ۵۰ بار ، پیر که بیشتر با مغان ، میکده ، می فروش می آید ( ۸۸ بار )، می و میکده و میخانه و دیگر می واژه ها بیش از ۵۰۰ بار، عشق و عاشق و معشوق و دیگر واژه های عشق؛ مانند دلبر و دلبری و دلدار و صنم و بت و مهر و مهرورزی و دوستی و از این دست، صدها بار، رند و قلندر ( نزدیک به۱۰۰ بار).
کار کاوش و پژوهش درباره ی واژه ی رند در دیوان را چند سالی بود آغاز کرده بودم و هرچه بیشتر هر نوشته ای را که واژه ی رند و یا رندی داشت با شور و موشکافی فراوان می خواندم، اما نوشته های فرهنگ ها و فرهنگ دوستانِ حافظ شناس مرا خشنود و راضی نمی ساخت. پس بر آن شدم تا همه ی غزل های حافظ که واژه ی رند در آن ها بکار رفته است را با موشکافی و ژرف یابی بکاوم. همسرم و دوستانم با پافشاری از من می خواستند تا آنچه را که در باره ی حافظ و رندی او می نویسم در رسانه ها به دوستداران حافظ عرضه کنم، اما من خود را آماده ی چنین کاری نمی دانستم تا آن که نخستین غزل را با تشویق دوست گرامی و دیرینه ام آقای هدایت متین دفتری زیر نام " باز خوانی حافظ به شیوه ی رندان"، نوشته و در ژانویه ی ۲۰۰۵ در گاهنامه ی آزادی که با کوشش و سرپرستی ایشان منتشر می شد به چاپ رسانیدم.
غزل ۴۳۸
هَزَج مسدس محذوف
مفاعيلن مفاعيلن فعولن
۱ ـ بيا با ما مَوَرز اين كينه داری
كه حقِِ صحبتِ ديرينه داری
۲ ـ نصيحت گوش كن كاين دُربسي به
از آن گوهر كه در گنجينه داری
۳ ـ به فريادِ خمارِ مفلسان رس
خـدا را گر ، ميِِ دوشينه داری
۴ ـ وليكن كي نمايي رخ به رندان
تـو كز خورشيد و مه آيينه داری
۵ ـ بدِ رندان مگو ای شيخ و هشدار
كه با مهرِ خـدايي كينه داری
۶ ـ نمي ترسي ز آهِ آتشينم
تو داني خرقه ی پشمينه داری
۷ ـ نديدم خوشتر از شعر تو حافظ
به ، قرآنی كه اندر سينه داری
درباره ي غزل ۴۳۸: از همه ی بیت های این غزل، به ویژه بیت های پنجم و ششم و هفتم، چنين بر مي آيد كه روی سخن حافظ با شیخ است. او در آغاز این غزل خود می گوید که پیشینه ی دیرینه ی هم سخنی با شيخ دارد. این می تواند هم نشینی و دوستی دیرینه ی حافظ با شیخ را نشان دهد و نیز می تواند گویای این باشد که شیخ و حافظ هر دو از یک فرهنگ، یک شیوه ی سخن گفتن و یک ریشه هستند. شیخی که امروز شیخ شده است مانند حافظ در همان سرزمین و همان آب و هوا پرورش یافته است. حافظ گاهی کنایه و انتقاد به مردمان مذهبی را چنان می آراید که مردم کوچه و بازار می پندارند که او براستی مسلمان است!
ترتيب بيت هاي این غزل در ديوان های چاپ شده يكسان نيست. ازآنجا كه بیشتر دين باوران در راستاي امر به معروف و نهي از منكر هر كجا به چیزي بر مي خورند كه با باورهای آنان همسویی ندارد، آن را برشيوه ی خود راست مي كنند، گمان می رودغزل هایی که بیشتر رنگ و بوی باورهای ایرانی دارد دچار دگرگونی و دستبرد شده باشد. اين غزل نيز تنها هفت بیت دارد و سراسر، ریشخند آمیز و به ویژه در بيت هفتم دو پهلو است و مي توان گفت شاید بیت هایی از این غزل در بازنویسی ها کم و یا جابجا گردیده باشد. در دیوان چاپ و ویرایش خانلری ۴۸۶ غزل هست. از این شمار، ۱۲۵ غزل ۹ بیت دارد و ۹۷ غزل از ۹ بیت بیشتر دارد که برخی بیت ها بیت ستایش ( مدح) کسان و شاهان است و برخی را نیز رونویس کنندگان افزوده اند. ۲۶۴ غزل دیگر کم تر از ۹ بیت دارد که به باور من این کاستی ها را رونویس کنندگان پدید آورده اند. به گمان من حافظ آگاهانه غزل های خود را ۹ بیتی سروده است. برای همین هم هست که اگر بیت هایی که به ستایش کسان پرداخته از غزل برداریم ۹ بیت مانده از آن، یک غزل درست بدست می دهد.
درباره ي ترتيب بيت هاي غزل؛ گفتنی است که بيت چهارم با واژه ي” وليكن“ آغاز مي شود. اين حرف ربط كه استثناء را مي رساند، نمي تواند در هركجاي غزل بیاید، بلكه درست تر و قابل فهم تراست اگر پس ازبيت سوم بيايد همانگونه که در بالا آمده است. چون می گوید: با ما ” حق صحبت ديرينه داري “( بیت یک) ، نصیحت گوش کن ( بیت دوم) و از شرابی که از دیشب مانده به رندان ندار و بی چیز بده ( بیت سوم) ، اما ( وليكن ) تو که از روی غرور سرت را رو به ماه و خورشید می گردانی و به پایین و دور و برت نگاه نمی کنی و به رندان رخ نمي نمايي و كينه نيز مي ورزي، در باره ی رندان بدگویی مکن. اين گونه غرور را خاقاني چنين بيان داشته است :” ننموده رخ به آينه گردان مهر و ماه ـ نسپرده دل به بوقلمون باف صبح وشام “. همین بيت چهارم در ديوان حافظ قزويني ـ غني در رده ي سوم و در ديوان مسعود فرزاد و خانلري در رده ي چهارم آمده است. خانلری برای چاپ این غزل از ده دست نویس سود برده است که کهنه ترین آن ها بیست و یک سال پس از در گذشت حافظ یعنی در سال ۸۱۳ رونویسی شده است.
از آنجایی که این غزل، روي سخن با شيخ دارد، در بيت واپسين با ايهام استادانه اي شعر حافظ با آنچه در قرآن آمده، مقايسه مي شود. البته تحريف ، تمثيل و تلميح از قرآن در ديوان حافظ فراوان است كه باید به آن ها با نگاهی رندانه نگریست تا معنای درست آن ها به دست آید. این اشاره ها بیشتر طنز و انتقاد آمیز است. دراين زمينه نمونه ی گويايي مي آورم تا خواننده خود بتواند درستی این گفتار را بسنجد. درقرآن، سوره ي قدر آيه ۵ آمده است كه ” سَلامٌ هي حَتي مَطلَع الفَجْرْ “ اما حافظ درآغازغزل ۲۴۶ علي رغم آن كه مي دانسته شرعاً نبايد در آيه ي قرآن دست ببرد، چنين مي گويد: ” شب قدر است و طي شد نامه ي هجرـ سلام ‹ فيه › حتي مطلع الفجر“ و به جاي ” هي “ كلمه ي ” فيه “ را گذاشته است. از اين هنرها در ديوان خواجه ي شيراز فراوان است.
بیت نخست غزل ۴۳۸
۱ ـ بيا با ما مَوَرز اين كينه داری
كه حقِِ صحبتِ ديرينه داری
بيا در اينجا يعني بپذير یا‌ بشنو، چنين كن. صيغه ي امراز فعل آمدن است و آن به معناي رسيدن، شدن، قيام كردن، اقدام كردن، برخاستن، مقبول، مسموع ، پذیرفته شدن و . . . و نيز درمقابل رفتن مي باشد. در برخی دست نویس های تازه تر و ازسال ۸۱۶ به این سو به جای "بیا" ، واژه ی "بُتا" آمده است که چون این غزل روی سخن با شیخ دارد، واژه ی تازه تر "بُتا" نادرست می نماید.
مَوَرز؛ صيغه ی منفیِ امری از فعل ورزيدن به معني کشت کردن، كاركردن، عمل كردن، كوشيدن، پياپي انجام دادن، پيروي كردن از راه و رسم و . . . است.
کینه؛ به معني بي مهري و عداوت و آزار کسي را در دل پوشيده داشتن باشد. (برهان) و نیز بغض، عداوت و کين. " مورز این کینه داری" یعنی اینچنین از شیوه ی دشمنی خونخواهانه پیروی نکن، در پی کینه ورزی و دشمنی نباش.
حق ؛ لغت نامه می نویسد: « آنچه ثابت است که انکار آن روا نباشد، موجود ثابت، ذات خدا، راست، درست، صحيح ، كاری كه البته واقع شود، باز پس دادن بدهی و یا انجام کاری که برگردن کسی است. بجای آوردن حكم مطابق با واقع ، بهره ی معين كسي و . . . »
صحبت؛ دهخدا می نویسد:« يعني آميزش، دوستي، نشست و برخاست، همنشيني و نيز به معني عشق و محبت است. مواقعه، هم خوابي، هم بستري، مصاحبت، جماع، پرداختن به، . . . در تداول فارسي زبانان؛ گفتگو، سخن گفتن و با فعل کردن و ندرتاً با داشتن صرف شود.»” حق صحبت “؛ حقي است اخلاقي كه هريك از طرفين دربرابر ديگري برعهده دارد. مي تواند حقي بزرگ، صميمي و دوستانه باشد، مي تواند رابطه اي سطحي و گذرا باشد. به هر ترتيب، به شيخ مي گويد ای كسي كه حق صحبت و هم زبانی نگه نمي داري و حق ناشناس هستی!
چکیده و چم بیت نخست غزل ۴۳۸
بیا بپذير و شیوه ی خونخواهی و دشمنیِ همیشگی و پی در پی، با ما (مردم) را رها کن! زیرا تو با ما از ديرباز پیشینه ی دوستی، هم سخنی و هم زبانی داری.
بیت دوم غزل ۴۳۸
۲ ـ نصيحت گوش كن كاين دُربسي به
از آن گوهر كه در گنجينه داری
نصیحت؛ یعنی پند، اندرز، وعظ، موعظه، خيرخواهي، نکوخواهي، نصيحة و . . .
دُر؛مرواريدهاي بزرگ و واحد آن درة است و جمع آن دُرًّر و دُرّات. مرواری، لولو. . .
"نصيحت گوش كن كاين دُر" يعني اين پند من مانند دُر است آن را به گوش بگیر يا به گفته ی ديگر آن را مانند گوشواره، آويزه ي گوش خود كن.
گوهر؛ سنگ قیمتی مانند الماس و لعل و هر سنگی است که از آن سود به دست آید. مروارید، مطلق جواهر و. . .ناب و خالص هرچیز را گوهر گویند. به معنی اصل، سخن ناب، سرشت و. . .
گنجینه؛جای گنج و زر و سیم.” ازآن گوهر كه در گنجينه داری “ به معني آن است كه تو زراندوزی و در گنجينه ی خود زر و سیم داری.
چكيده و چم بيت دوم غزل ۴۳۸ :
پند مرا كه گوهری گران بهاست به گوش بسپار، زيرا اين پند ازآن زر و الماسی كه در گنج خود پنهان كرده ای، بسیار پربها تراست.
بیت سوم غزل ۴۳۸:
۳ ـ به فريادِ خمارِ مفلسان رس
خـدا را گر ، می ِ دوشينه داری
به فرياد رسيدن؛ کمک و ياري کردن. به داد کسي رسيدن. به فرياد کسي گوش دادن.
خمار؛ مي زده (اِمص ) رنجي که پس از رفتن کيف شراب و چیزهایی از این دست برجای بماند. بقيه مستي در سر.
مفلسان؛ جمع مفلس، لغت نامه: « محتاج، درويش، تهيدست. کسي که فلس و پشيزی نداشته باشد. درويش، تنگدست، بي چيز، بينوا، آنکه وی را مالي باقي نمانده باشد. نادار، ندار و . . .»
خدا را؛ یعنی برای خدا، لطفن، ترا به خدا؛ حرف ندایی است که خواهش و درخواست را می رساند.
دوشینه ؛ ديشب و شب گذشته . شب پيش، از شب پيش، دوشين ، دوش.
چكيده و چم بيت سوم غزل ۴۳۸ :
به فریاد نیازمندان پاسخ بده و اگر از می دیشب مانده هنوز داری به مستانی که نیاز دارند، لطفن ( خدا را) بده. ( همه ی این سخن های ریشخند آمیز، برای شیخی است که خود می را پنهان می خورد.)
بیت چهارم غزل ۴۳۸:
۴ ـ وليكن كي نمايي رخ به رندان
تـو كز خورشيد و مه آيينه داری
ولیکن؛ حرف ربط است و استثناء را می رساند، به معنای ولی و اما است.
رخ ؛ به معنای روی، رخساره، مرد، پهلوان، مرغی بسیاربزرگ یا همای و سیمرغ است. این ها همه نماد مردم یا انسان است. یکی از مهره های شطرنج و . . . است. دهخدا می نویسد: « رخساره و روی را گويند و بعربی خَد خوانند. روی و چهره، چهر،عارض، وجه، ديباچه ، محيا ، گونه، عارض و. . . جنگجو، پهلوان : «داستان دوازده رخ » ( یعنی داستان دوازده مرد یا پهلوان ). . . نام مرغي است عظيم که فيل و کرگدن را مي ربايد و بالا مي برد و به مشابهت آن نام مهره شطرنج است که از دور مهره را مي زند . . . مرغ عظيم که در هند مي باشد. . . نام مرغي موهوم مانند سيمرغ وعنقا . . . قصه مرغ رخ در کتب افسانه بخصوص کتاب الف ليلة و ليلة مفصل آمده که مرغ سواحل چين است . . . جانوري است مشهور که مانند عنقا وجود خارجي ندارد . . . »
رخ، امروزه دیگر معنای مهری و سیمرغی خود، که همان فرخ، خرم، رند، همای و سیمرغ باشد را از دست داده و یکی از معنی های آن؛ روی یا چهره ی انسان است. در شاهنامه داستان دوازده رخ آمده و سیمرغ؛ دایه ی زال؛ پدر رستم است. فرخ ( فر+ رخ = پر+ رخ ) و خرم ؛ نماد انسان بوده که همال سیمرغ است: اين است همان درگه کز نقش رخ مردم ـ خاک در او بودي ديوار نگارستان / خاقاني
آدم پری رخ، آدم خوب رخ، روز رخ، زیبا رخ، شاه رخ، خرم رخ، فرخ، فرخ رخ و مانند این ها، به معنای مردم مهرورز و یا انسان راستین بوده است. همه ی صفت هایی که در لغت نامه همراه رخ آمده مانند: رخ لاله رنگ، رخ گلرنگ، زهره رخ ، گل رخ و . . . نیکو و پسندیده است بنابراین درگذشته رخ واژه ای گرامی بوده و همیشه معنایی مثبت و نیکو داشته است. همانگونه که در بالا گفتیم رخ؛ به معنای روی ، رخساره، چهره ی انسان، پهلوان و نیز مرغی است که همای، سیمرغ و عنقا نیز نامیده می شده است. نه رخ موهوم است، نه همای، نه فرخندگی ( فر رخ بودن ) و نه انسان و نه پری رخ و نه پری. رخ و انسان و عنقا را، از ما دور کرده اند و موهوم و افسانه نامیده اند تا مردم را از خود بیگانه و بی ریشه سازند:« تا چه بازی رخ نماید بیدقی خواهیم راند ـ صحنه ی شطرنج رندان را مجال شاه نیست ۳ / ۷۲ »، ۲ / ۴۷، ۵/ ۱۸۸،۴ / ۴۳۸
رخ نمودن؛ روی به کسی نمودن، روی خوش نشان دادن، نشان دادن چهره، روی دادن و . . . "رخ" و "رند" در این بیت تجانس و ترادف معنایی دارند.” نمايي رخ “ به معني آن است كه روي با شگون و مهرورز خود را نشان بدهی. این رخ نمودن مانند سایه افکندن همای، با شگون است. به معنای روی خوش و با مهر نشان دادن است.
” ازخورشيد و مه آئينه داري “ يعني روي خود را درآئينه ي خورشيد و يا ماه مي بيني. يعني تو جايگاه خود را در عرش اعلا مي داني. به كنايه در ادامه ي بيت نخست مي گويد اما تواز نخوت و غرور خود را داراي چنان مقامي مي داني كه تصور مي كني ماه و خورشيد آئينه ی روي تو هستند، بنابراين نه تنها روي خود را به ما آزادگان نشان نمي دهي بلكه دشمني هم مي ورزی.
چكيده و چم بيت چهارم غزل ۴۳۸ :
اما تو كه از خودپرستی سر بر آسمان داری و روی خود را درآئينه ی خورشيد و ماه مي بيني هرگز روی خوش و از سرمهر، به سوی ما آزادگان نمي گرداني.
بيت پنجم غزل ۴۳۸ :
۵ ـ بدِ رندان مگو ای شيخ و هشدار
كه با مهرِخـدايی كينه داری
رندان؛ جمع واژه ی رند است. رند؛ معنایی فراتر از آنچه در لغت نامه ها آمده و یا مردم کوچه و بازار وعوام، امروز از آن می فهمند، داشته است. رند به ویژه در دیوان خواجه ی شیراز به معنای مردم آزاده، آزاداندیش، آگاه و خوشبخت است. برپایه ی اندیشه ی مهری یا آیین مهر، در فرهنگ ایران، رند، همای، سیمرغ، مرغ ، مرغ سحر، بلبل، گل، گل سوری، رخ، فرخ، سرو روان، گنج روان، خواجه، شاه و از این دست . . . ؛ نماد انسان و به معنای انسان هوشمند و آگاه به ارزش های انسانی خویش است. رند؛ دارنده جان و خرد یا خداوندِ جان و خرد است.
با نمونه های فراوانی که در سراسر فرهنگ و ادبیات ایران هست، می توان گفت؛ « رنــد »، معنای « انگیزاننده به زندگی نوین » را دارد که همان انسان یا به گفته ی عارفان؛ «سرافراز عالم و آدم است» یعنی انسان کامل یا اَبَرمَرد است ؛ انسانی که خداوند جان و خرد است و ارزش خود را می شناسد.
هش دار؛ فعل امرِ "هش داشتن" است. بپا، مراقب باش، آگاه باش، بدان.
مهر؛ آفتاب ، خورشيد ـ نام بغ یا خدای ایران است. دوستي ، مهرباني، عشق ـ نام ماه هفتم از سال شمسي ـ نام روز شانزدهم از ماه مهر كه ايرانيان جشن مهرگان را در اين روز بر پا مي دارند. این جشن، نام خود را از باور مهری یعنی آیین مهر به یادگار نگه داشته است که مردمان همه دارای مهر یا مهربان بوده اند .
خدا؛ واژه ی خدا( خودآ) چند هزار سال است که در زبان های ایرانی به کار رفته است و پیش از الله، در اندیشه و جان مردم ایران و هند بوده است. این واژه در اصل و از نظر محتوا در ایران و فرهنگ ایرانی با واژه ی الله برابر نبوده و نیست و برای همین است که مردم کشورهای اسلامی کلمه ی الله را به کار می برند و خود را مسلم می دانند، در حالی که ایرانیان به جای الله، واژه ی خدا را به کار می برند. مردم ایران خود را مسلمان می نامند و کلمه ی مسلم را درباره ی خود به کار نبرده و هنوز هم به کار نمی برند. واژه ی خدا از فارسی باستان می آید و از ریشه ی واژه « دا » یا (dhaata) به معنی ساختن و آفریدن و زاییدن گرفته شده است . واژه ی« هوا » ( hva ) به معنی خود یا خوب است .
لغت نامه ی دهخدا درباره ی ریشه ی واژه ی خدا چنین می نویسد: « . . . در حاشيه برهان قاطع در وجه اشتقاق اين کلمه چنين آمده است : پهلوي متاخر ayh xvta ، پهلوي اشکاني xvat adh . . . در پهلوي و پازند، خواتاي بمعني شاه آمده و «خواتای نامک »، يعني «شاهنامه ». خدا در زبان فارسي بمعني اللّه گرفته شد[ البته مذهبی ها کوشیده اند که چنین بشود. م.ت.ب ]. . . گفته اند که خدا بمعني خود آينده است . . .»
خدائی؛ منسوب به خدا، سرشتی، نهادی، گوهری، مادر زادی، جبلی، ذاتی. "مهرخدائی" یعنی عشق و مهر و کششی که سرشتی و گوهری است و در نهاد انسان هست.
در بیت پنجم ، "که با مهر خدایی کینه داری"، را برخی از دیوان های چاپی " که با حکم خدایی کینه داری " نوشته اند. از آن میان مسعود فرزاد در کتاب " حافظ صحت کلمات واصالت غزل ها صفحه ی ۱۲۷۳می نویسد: « جالب است که این نسخه بدل [ مهرخدایی] در شش عدد از هفت نسخه خطی من ضبط شده است( ن این بیت را و س اصلا این غزل را ضبط نکرده است) ولی از نظر معنی شک ندارم که "حکم" صحیح است و . . . ». کسانی که "حکم خدایی" را درست می دانند بیشتر از آن رو است که حافظ در سراسر دیوان خود در برابر خرده گیری های مذهبی ها ، به ریشخند می گوید اگر شما بر این باورید كه همه ی کارها در دست الله است و هیچ برگی بدون خواست الله بر زمین نمی افتد، پس باید بپذیرید که رندی ما را نیز همان الله شما پیش پای ما گذاشته است. بنابراین اگر به شيوه ي زندگي رندان خرده بگيري و بدِ آن ها را بگويي، به آن مي ماند كه با حكم خدا دشمني كرده باشي. این سخن درست است و حافظ در ديوان خود بفراواني به آن پرداخته است:« من زمسجد به خرابات نه خود افتادم ـ اینم از عهد ازل حاصل فرجام افتاد ۵ / ۱۰۷» و همچنین« حافظ مكن ملامت رندان كه در ازل ـ مارا خدا ز زهد ريا بي نيازكرد ۹/ ۱۲۹» و نگاه كنيد به؛ ۲ / ۱۰، ۷ /۱۷، ۶ /۷۷، ۵/ ۷۸ ، ۵/ ۱۰۷، ۳/ ۱۶۱، ۱۰/ ۱۵۱، ۸ / ۳۳۹ و . . . اما در اینجا بنا بر دست نویس های بسیاری " مهرخدایی" درست است.
از ده نسخه بدل در دیوان خانلری، تنها دو نسخه ای که تا اندازه ای تازه ترند ( متأخرند)، واژه ی حکم را بکار برده اند که یکی سی سال(نسخه ط) و دیگری سی و پنج سال (نسخه ل) پس از مرگ حافظ رونویسی شده است.” با حكم خدايي كينه داري “ يعني با حكمي كه خدا كرده است دشمني مي كني. می دانیم که درباره ی بدگویی کردن یا بدگویی نکردن از رندان، الله حکمی نکرده است! اما مهر خدایی، خدای مهر و مهری است که در فرهنگ ایران ریشه هایی گسترده و ژرف دارد.
چكيده و چم بيت پنجم غزل ۴۳۸ :
ای شيخ بدگويي ایرانیان آزاده و مهربان را مكن، بدان و آگاه باش که با مهری دشمنی می کنی که خودآیی و ذاتی انسان است.
بيت ششم غزل ۴۳۸ :
۶ ـ نمي ترسي ز آهِ آتشينم
تو داني خرقه ي پشمينه داری
” آه “ كلمه اي است كه درد ، رنج ، اسف واندوه را نشان مي دهد. "آه آتشین" آه سوزان و پردرد و رنج است.
آتش؛ دهخدا می نویسد: « از زندي آترس ، و اوستايي آتر، و سانسکريت هوت آش . . . يکي از عناصر اربعه قدما و آن حرارت توام با نوري است که از بعض اجسام سوختني برآيد . . . آذر، آدر، ورزم، تش، آديش مجازاً، جهنم، دوزخ، تندي، تيزي حرارت، عشق سوزان، شراب. . .». این آتش در اینجا در برابر خرقه ی پشمینه ، به ریشخند بکار رفته است. واژه ی آتش در دیوان حافظ بیش از هشتاد بار بکار رفته است مانند آتش دل، آتش سینه، آتش اشک، آتش نمرود، آتش زرتشت و از این دست که اشاره به فرهنگ باستانی ایران دارد. تنها آتش استومند و مادی نیست که نزد مردم ایران و در فرهنگ ما گرامی است، بلکه واژه ی آتش معنایی فلسفی داشته است. به باور ایرانیان باستان در جان و تن انسان و جانوران و گیاهان آتشی هست که سرچشمه ی زندگی است و آتش تخمه ātaxš tōhmk یا آتش تن āsro-karp نام دارد.«که آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست ۸/ ۲۶»
خرقه ؛ جامه اي كه از تكه پارچه هاي گوناگون دوخته شود. جامه و جبه مخصوص درويشان و . . .
حافظ از بدگويي و دسيسه هاي شيخ آزرده است و خرقه ی پشمینه ی او را از این آتش است که می ترساند. در اینجا بیشتر او را به ریشخند می گیرد.
چكيده و چم بيت ششم غزل ۴۳۸ :
با ریشخند به شیخ می گوید: تو خود می دانی که جامه ی پشمین داری ، آیا تو(که بد رندان را می گویی) از آه من که از آتش تنم بر می خیزد نمی ترسی؟
بيت هفتم غزل ۴۳۸:
۷ ـ نديدم خوشتر از شعر تو حافظ
به ، قراني كه اندر سينه داری
خوش؛ خوب، نغز، نیکو، دلپسند، شاد.
قرآن؛ لغت نامه می نویسد:« نام کتاب آسماني مسلمانان که بر حضرت محمدبن عبداللّه پيامبر اسلام نازل گرديد. و در لفظ قرآن اختلاف است . برخي گويند اسم علم غيرمشتق است و مخصوص است به کلام خدا و همزه جزء حروف اصلي آن نيست ، ابن کثير چنين خوانده و از شافعي نيز چنين روايت شده است . برخي ديگر گويند اين لفظ مشتق است از« قرنت الشي بالشي » و قرآن ناميده شد. . . علماي اسلام درباره قرائت و معاني لغات قرآن متفق نيستند. . . اما بايد در نظر داشت که قرآن به معني مجموعه اي از الهامات و وحيهاي نازله بر پيغمبر در خود قرآن يافت نميشود. اين وحي و الهامات پس از مرگ پيغمبرجمع شد و در زمان حيات او کم کم نازل گرديد. لغت «الکتاب » که بجاي قرآن به کار ميرود به معني نوشته و «کتاب » است و غالباً با قرآن مترادف مي آيد و در سور مختلف قرآن همواره اين ترادف ديده ميشود. غير از معاني فوق «قرآن » اغلب به معني ذکر و ذکري که از آسمان نازل ميشود به کار رفته است. . .»
حافظ واژه ی قرآن را هشت بار در دیوان خود بکار برده است که با زبر دستی کاری می کند تا بیشتر معنای دام تزویر از آن بدست آید: « حافظا می خور و رندی کن و خوش باش ولی ـ دام تزویر مکن چون دگران قرآن را ۱۰ / ۹» و این یعنی که او به آواز بلند و آشکارا می، می خورد و رندی می کند اما دیگران با پرهیزکاری دروغین قرآن را دام تزویر می کنند. گرچه قرآن را با چهارده روایت از بر می داند( ۱۰ / ۹۳ ) ، باز هم فلسفه ی عشق را برتر از دانسته های قرآنی خود می داند. در شیوه ی اندیشه ی رندی ؛ حافظ از زاهد گریزان است و چون " دیو بگریزد از آن قوم که قرآن خوانند ۱۱ / ۱۸۸" پس؛ حافظ رند و دیوگونه ( دیو یعنی خدا)، نیز از زاهد گریزان است و خود می گوید: "بگریزد". در این باره نگاه کنید به ۱۰/ ۱۵۰ ، ۱۱ / ۱۸۸ ، ۸ / ۲۶۶ ، ۷ / ۴۳۸ . . . از سوی دیگر هفت بار نیز واژه ی دفتر را به معنای قرآن بکار می برد و با همین شگرد، فریب و ریا را به ریشخند می گیرد و بیمی از پادافره ی آن نیز به خود راه نمی دهد: « صراحی می کشم پنهان و مردم دفتر انگارند ـ عجب گر آتش این زرق در دفتر نمی گیرد ۳ / ۱۴۵ » و یا « کج دلم خوان گر نظر بر صفحه ی دفتر کنم ۳ / ۳۳۸ » همچنین : « بشوی اوراق اگر هم درس مایی ـ که علم عشق در دفتر نباشد ۶/ ۱۵۸ » یعنی اگر با ما هم درس و هم عقیده ای همان گونه که ما از دفتر چشم پوشیدیم و اوراق آن را به آب شستیم تو هم چنین کن، چون در این کتاب دانش یا دانسته ای درباره ی عشق نیست. منظور خواجه از این دفتر، دیوان شعر نیست بلکه دفتری است که در آن واژه ی « عشق » نیست و این صحیفه یا دفتر، همان قران است و نگاه کنید به: ۶ / ۱۵۸، ۱ / ۱۹۹، ۶ / ۲۶۴، ۱ / ۴۵۷، ۱ / ۴۸۱.
درباره ی نیمه ی دوم بیت ؛ " به، قرآنی که اندر سينه داري“ می توان گفت ” به “ حرف اضافه ، كلمه ي ربط است ، گاه ظرفيت زماني است مانند؛ به سحرگاه يعني درسحرگاه ، گاه ظرفيت مكاني است؛ چنانكه سعدي گفته است :” زبان بريده به، كنجي نشسته صمٌ بكم . . . “.حرف اضافه ي ” به “ هنگامي كه كلمه ي سوگند و قسم باشد به تنهايي نمي آيد. لغت نامه می نویسد: « کلمه قسم و سوگند ، مانند رابطه اي ، هرگز بتنهايي استعمال نمي شود و هميشه بر سر اسم درمي آيد، مانند به خدا و به پيغمبر، يعني سوگند به خدا و سوگند به پيغمبر. و به جان خودت ; يعني سوگند به جان خودت. . . » واژه ي ” به “ در اين شعر مي تواند ايهام انگیز باشد. ” از رخ انديشه“ ای كه درپس اين شعر نهفته است كسي تاكنون نقاب نگشوده است. همه اين واژه را واژه ي سوگند در نظرگرفته اند و گفته اند سوگند به قراني كه اندرسينه داري . اگر ما واژه ي ” به “ را ظرفيت مكاني در نظر بگيريم ، معني شعر كاملاً ديگرگون مي شود، يعني مي توان گفت؛ درقراني كه اندرسينه داری، نيكوتراز شعر تونديدم . يعني سخن حافظ نيكوتر از قران است. این سخن، کنایه به آن است که در قرآن چندین بار گفته شده است که کسی نمی تواند نوشته ای به نیکویی آیه های قرآن بیاورد. در آیه ۲۳ سوره بقره می‌گوید «و اگر درآنچه بر بنده خویش فرو فرستاده‌ایم شک دارید، اگر راست می‌گویید سوره‌ای همانند آن بیاورید . . .». پس این معنا که؛ درقراني كه اندرسينه داری، نيكوتراز شعر تونديدم ، در برابر این ادعای شیخ است و با درون مایه ی این غزل رندانه و شیوه ی اندیشه ی سالوس ستیز حافظ همخوانی دارد و درست تر است. این پیام، در سراسر دیوان حافظ هم آشکارا و هم در پس و پیش واژه ها خود را نشان می دهد، به ویژه در آنجاهایی که از مذهب و بهشت و قیامت و دیگر دروغ ها و فریب های مذهبی سخن می رود.
چكيده و چم بيت هفتم غزل ۴۳۸ :
اي حافظ ! در درون قرآني كه در سينه ی خود از حفظ داری، نيكوتراز شعر تو سراغ ندارم . اما کسانی که مغز و اندیشه ی آلوده به مذهب دارند آن را چنین معنا می کنند ؛ سوگند به قراني كه اندرسينه داري ، از شعرتونيكوتر نديدم .
چكيده ی غزل ۴۳۸ :
این غزل سراسر ریشخند و کنایه است. حافظ به شیخ می گوید دشمنی همیشگی با رندان و مردمان آزاده را رها کن و بی وفا و حق ناشناس نباش. ( بیت ِیکم)
شیخ را زر اندوز و پندناپذیر می داند.(بیت دوم)
شیخ را ریاکار می خواند که می در نهان می خورد و آن را از تهی دستان دریغ می کند. ( بیت سوم)
شیخ را خود پرست و مغرور می داند که از روی مهربانی به مردم آزاده نگاه نمی کند. (بیت چهارم)
به شیخ می گوید بدگویی مردم آزاده را نکن، بدان که در درون ما آتشی سرشتی و مادر زاد هست.( بیت پنجم)
از آتش آه ما، که در سینه ی ما هست، بترس چون جامه ی ریای تو پشمین است. ( بیت ششم)
به شیخ می گوید که من نیکوتر از شعر حافظ در درون قرآن ندیدم. ( بیت هفتم)
منوچهر تقوی بیات
استکهلم ـ هشتم تیرماه ۱۳۸۹ خورشیدی برابر با ۲۹ ژوئن ۲۰۱۰ میلادی
rendane@hotmail.com