نقدی و شرحی بر تصاویر خدا- الهه گان اورارتویی و سمبلهای ایشان

به نظر میرسد در شمار خدایان و الهه های اورارتویی نقش و مقام برخی از خدایان و الهه ها درست درک نشده است: از این میان هالدی به عنوان خدای بزرگ جنگ و خدای ملی اورارتو ایزد ماه بوده است. از اینجاست که نام شهر مخصوص هالدی، آردینی (خورشید طلوع کننده) یعنی همان شهر منطقه موسی سِر (به میتانی یعنی محل سِیر ایزد خورشید). استرابون هم بر همین اساس پرستش ایزد ماه گفته است که در حوالی بین ارمنستان- گرجستان ماه پرستی رواج داشته است. در اساطیر ارمنی خالدی در مقام همسر ساندرامت تحت نام مروت (کشتارگر؛ جنگی) ظاهر میشود که به همراه هروت (کامل، در واقع عنوان دیگر مروت) ابرها را برای باریدن به کوه الهه ساندرامت یعنی آرارات رهنمون می گردند. در مقابل سیلاردی (به معنی قدیسه) که الههً ماه پنداشته شده مطابق اینانا، ایشتار، اناهیتا و آرتمیس بوده است. پادشاه اورارتویی ساردوری – که به نظر میرسد نامش را به شهرک سردری ("ساردوری خورد" باستانی) در سمت تبریز داده است- در سر آغاز کتیبه خود از ایشتار یاد میکند که مسلم می نماید معادل همین الهه سیلاردی اورارتویی می باشد. همسر هالدی یعنی بگ مشتوم (به زبان میتانی یعنی الهه بزرگ) مطابق با سپندارمذ (ساندرامت ارمنه) الهه زمین و حاصلخیزی و جهان زیرین است. به نظر میرسد آروبانی نام اورارتویی همین الههً حاصلخیزی و هنر بوده است. نام بومی اورارتو (سرزمین سمت برآمدن نور، شرقی) یعنی بیانیلی در زبان کُردی به معنی سرزمین بامدادی مترادف اور- آرتو (سرزمین سمت بر آمدن نور در زبانهای سامی) و آناتولی (سرزمین شرقی در زبان یونانی) است.



در این تصویر مفرغ باستانی اورارتویی مربوط به سده های هشتم تا هفتم پیش از میلاد تصویر نشسته ایزد ماه و جنگ را با بز جنگی (تور) و قرص ماه (سین) و جام شراب مقدسش در مقابل فرمانروایان هدیه نثارکننده مشاهده میکنیم که در دست هر کدامشان درفشی پادشاهی به نشانهً ایزد ماه و جنگ خالدی است.



این هم تصویر و درفش ماه الهه بالدار جوان آروبانی الهه ماه همزاد خورشید است، با بزکوهی خود (تور) که نقش و نگار درفشش اندکی متفاوت با از آنِ ایزد ماه خالدی می نماید ولی در سمبل ماه و بزکوهی به هر حال با همسرش مشترک است.

بررسی نام های مختلف سرزمین اورارتو و ایزد خورشید آن

مسلم به نظر میرسد از نامهای اورارتو (سرزمین سمت برخاستن خورشید )، اوراشتو (سرزمین سوزان، خورشیدی) و نائیری (سرزمین نورانی) و اورو-آتری (به لغت میتانی یعنی سرزمین آتش گسترده و بزرگ) همان سرزمین پرستش ایزد خورشید شیوینی مراد بوده است. همانطور که استرابون آورده است نواحی شمالی تر اورارتو پرستنده ایزد ماه (خالدی) بودند. نام دیگر ایزد خورشید شیوینی به صورت آرتی-نی به معنی الهه طلوع خورشید یا سِیر خورشید است به عبارت دیگر یعنی الهه بامدادی و شرق. نام ناحیه موسی سیر را در جنوب مرزهای اورارتو با توجه به نام میثه (میثره) ایزد هوری-میتانی این ناحیه برگرفته از نام ایزد خورشید جوان بر آینده و طلوع کننده از سمت بامداد یعنی شیوینی و آرتینی و میثه (میثره) مأخوذ دانست. نام میتانی آرتینی در رابطه با پارسیان هخامنشی نیز بسیار جالب است چه هرودوت میگوید: "پارسیان هخامنشی خود را آرتینی می نامند". این بدان معنی است که ایشان اساساً همانند میتانیان، میثره پرست بوده اند نه چیز دیگر. خود نام شیوینی هم در ترکیب اوستایی شو-ویون-ی به معنی بر آمدن و طلوع خورشید دورخشنده است. در وداها ویوسوت معادل همان ویونگهه ونت (خورشید دور درخشنده سمت بامدادی) اوستا پدر همزادان یمه (شیوینی، ایزد خورشید) و یمی (آروبانی؛ نجیب نورانی، الهه ماه) ایزد و الههً جهان زیرین و سر سبزی به شمار رفته است. بنابراین در نفوذ آیین مهر به امپراطوری روم، مردمان اورارتویی و ارامنه و کیمریان سمت کپادوکیه هم همانند کیمریان کردوخی (میتانیان، اسلاف کردان) در شمال بین النهرین سهیم بوده اند.
آرگیشتی دوم پادشاه اورارتویی حدود سالهای 685 تا 713 قبل از میلاد در متن کتیبه زازلیق سراب میگوید که من به سرزمین ارهو (اهر، آب خالص) لشکر کشیدم. سرزمین اوشو (سرزمین نورانی، مهر-بان (مروبان=پرنور) و بوقو (منسوب به باغ، بستان آباد) را تسخیر کردم. تا کنار رود مونا (پرآب، [در محل قوس شمالی قزل اوزن]) رسیدم و از آنجا باز گشتم. [در سمت شمال] گیردو (بیروده؛ یعنی دو رود، فیروزآباد)، گیتوهانی (گیوی، پر گیاه و چمنزاری)، توایشدو (قصبه پُر ثروت) را تسخیر کردم و شهر روتومنی (خانهً ایزد خورشید برآینده از افق شرق) را گرفتم. تویشدو همان خلخال (خار هار یعنی دارای ثروت فراوان) است. نام هرواباد باید از حالت تصغیر "[خار]هار" و نام طوالش (تاو- ارث؛ یعنی پر ثروت) از حالت پهلوی همان نام قدیم خلخال یعنی تویشدو پدید آمده باشد. شهر آخری همان بزرگترین شهر باستانی این مناطق یعنی اردبیل (ارت-ور= دژ ایزد خورشید) است. بنابراین جمشید اساطیری همواره جوان این منطقه باید "جام-شید" (دارنده جام درخشان) بوده باشد. نام زوج کوههای اوشیدم (سمت خورشید صبحگاهان) و اوشیدرنه (سمت خورشید مغرب) به ترتیب مطابق با سبلان و آرارات (هار-ارتوا/ارثو، یعنی کوه ایزد خورشید، حارث عهد اعراب) است.

Shivini, a drawing based on an image on an object
(a belt) from the History Museum of Armenia