معنی ایرانی نامهای بصره (به سره) و ابُله (آپولوگوس)

مطابق ویکیپدیا "نام پیشین شهر بصره که امروزه بخشی از خاک عراق است، وهشت آباد اردشیر بوده است. این نام گویای ساخته شدن و آباد شدن این شهر به فرمان اردشیر بابکان، بنیادگذار شاهنشاهی ساسانی است. بر اساس کتاب اسناد نام خلیج فارس، میراثی کهن و جاودان در خصوص نام بصره چند نظر وجود دارد. حمزه اصفهانی نوشته است که بصره عربی شده پس راه است. نامهای دیگری چون أم العراق، خزانة العرب، عين الدنيا، ذات الوشامين، البصرة الزاهرة، ثغر العراق الباسم، الفيحاء، قبة العلم، الرعناء نیز گفته شده است. بصره/ باصرا را بعضی ها سرزمین صخره معنی کرده اند و آنرا واژه سریانی دانسته اند."

در مجموع از معنی وهشت آباد اردشیر و صفات عربی زیبا با نقش و نگار آن می توان نتیجه گرفت که نام بصره (باسره) در اصل بِه سرا (دارای سرای زیبا و نیکو) بوده است. نام انیشتابار اردشیر (باروی فوق العاده اردشیر) هم که در منابع اسلامی کهن به جای وهشت آباد اردشیر ذکر شده، بسیار جالب است. لابد واژۀ این-ایشتَ پهلوی (=بالاترین) به جای فوق العاده عربی بوده است.

ناصر خسرو میگوید اُبُله شهر همسایه بصره بوده است و آب شط بعد از عبور از اُبله (آپلوگوس) به بصره می رسیده است. در جغرافیای تاریخی خلافت شرقی جای ابله در شمال شرقی بصره در ساحل شط آورده شده است: "و شهر ابله که برکنار نهر است و نهر بدان موسوم است شهری آبادان دیدم با قصرها و بازارها و مساجد و اربطه که آن را حد و وصف نتوان کرد و اصل شهر برجانب شمال نهر بود و از جانب جنوب نیز محلت‌ها و مساجد و اربطه و بازارها بود و بناهای عظیم بود چنان که از آن نزه تر در عالم نباشد و آن را شق عثمان می‌گفتند و شط بزرگ که آن فرات و دجله است و آن را شط العرب گویند بر مشرقی ابله است و نهر بر جنوبی و نهر ابله و نهر معقل به بصره به رسیده‌اند و شرح آن در مقدمه گفته آمده است، و بصره را بیست ناحیت است که در هر ناحیت مبالغی دیه‌ها و مزارع بود." (سفرنامه ناصر خسرو، از سایت گنجور).

"ابله در چهار فرسنگی بصره بوده و گویا تا قرن هفتم نیز وجود داشته است. (38) قاعدتا با رشد بصره از اهمیت این شهر کاسته شده است. درباره ابله و برخی شهرهای دیگر مثل خریبه که اندکی بعد فتح شد، گفته شده محل استقرارنیروهای مرزی ایران بوده است. خریبه محلی در بصره بوده که البته بصره اندکی بعد از آن ساخته شده است. یاقوت می گوید: بصره در کنار شهری قدیمی از شهرهای ایرانی با نام وهشتاباد اردشیر ساخته شد. این شهر، در حملات مثنی بن حارثه تخریب شد و زمانی که مسلمانان برای ساختن بصره به این ناحیه آمدند آن را خریبه نامیدند. (39) پس از آن خریبه یکی از محلات بصره شد." (جنگها و فتوحات، رسول جعفریان).

می توان به سادگی نام محله خریبۀ بصره را به صورت خارا-به (بسیار سترگ خوب= وهیشتَ) بازسازی کرد و مراد از آن را همان وهیشت آباد اردشیر دانست. خود نام شهر اَبُله (آبو-لای-ه= میان آب یا آپولوگوس= آپو-لا-گ-اوس) بر خلاف تصور غالب یونانی نیست ، بلکه ایرانی و به معنی جزیره است. چنانکه گای لسترنج آورده شهر ابُله در شمال نهر ابُله و در جزیره ای بزرگ واقع بود.