معنی نام همدان

نام همدان را غالباً به معنی محل تجمع گرفته اند. ولی نظر به دو شیر سنگی باستانی نشستۀ آنجا که یکی از آنها باقیمانده است. همدان و نام باستانی دیگر آن کیشه سو به معنی محل شیر به نظر می رسند: واژه های همنگه (همه) و کیشه (کِشی-ن) در سنسکریت به معنی شیر هستند. در تبدیل همنگه به همه علی القاعده جزء اوستایی آنگه به حرف اَ یا اِ تبدیل شده است. در هیئت هنگمتانه تبدیل و جای تبدیل دگرگون شده است:

हेमाङ्ग m. hemAnga (hama) lion

धान n. dhAna chest, storage

केशिन् m. keshi[n] lion

केसरी m. kesa[ri] lion

शयु adj. shayu lying down

در مورد تاریخچۀ شیرهای سنگی کهن همدان چنین اطلاعات جمع آوری کرده اند: تپه‌ای که در هم‌اکنون تندیس شیر سنگی بر روی آن جای گرفته تپه‌ای باستانی است، چرا که تابوت متعلق به دوره اشکانی ازآن محل یافته شده و در موزه تپه هگمتانه نگهداری می‌شود. این تندیس به همراه قرینه‌اش نخست در دروازه شهر همدان قرار داشته‌است و اعراب به هنگام فتح همدان آن را باب‌الاسد به معنی دروازه شیر نامیده‌اند.

در سال ۳۱۹ ه‍.ق نیز که دیلمیان همدان را به تصرف خود درآوردند دروازه شهر را به کلی تخریب کردند. مردآویج دیلمی قصد داشت یکی از آن‌ها را به ری منتقل نماید ولی چون موفق نشد پنجه‌های یکی از شیرها را شکست و دیگری را به‌طور کامل تخریب نمود. مجسمه آسیب دیده تا سال ۱۳۲۸ هجری شمسی بر روی زمین افتاده بود تا اینکه مهندس سیحون طراح و معمار آرامگاه بوعلی‌سینا آن را در جایگاه کنونی قرار داد. در دوره اسلامی، این شیر را محافظی برای شهر و طلسمی بر رد بیماری برمی‌شمردند. جویندگان گنج آن را شکسته‌اند و برجستگی بینی آن بر اثر بوسه‌های زنان جویای همسر صاف شده‌است.

تاریخ ساخت مجسمه شیر سنگی مورد اختلاف است. برخی باستان‌شناسان و تاریخ‌نویسان این مجسمه را بازمانده تمدن مادها می‌دانند. همچنین نحوه کنده‌کاری تندیس و نزدیکی آن به باروی اشکانیان و نیز کشف تابوت دوره اشکانی از شان محل چنین بر می‌آید که این تندیس به اشکانیان مربوط باشد، اما این اثر از یادگارهای هنری سلوکی/اشکانی می‌باشد. احتمال دارد که اسکندر آن را به افتخار سردارش هفایستیون که در اکباتان مرد، ساخته باشد.

در کتاب تاریخ ایران و جهان جلد اول این اثر باستانی به دوره مادها منتسب شده است.

کلینتون اسکُلارد (۱۸۶۰–۱۹۳۲ م) خاطر نشان می‌سازد که از نشانه‌های عظمت اسکندر و دیگر مردان دوران باستان چیزی باقی نمانده‌است: «نگهدار شیر تنهای خوابیده، یادگاران خاموش را در سنگ از سه شاهنشاهی منقرض شده -مادها، پارسیان، پارتیان- بر گرداگرد باروهای همدان.»