نه اقلیم هندوان

حمدالله مستوفی در نزهة القلوب نام نه اقلیم هندوان را به درستی آورده ولی در تعیین بعضی از آنها اندکی به اشتباه می رود. این سرزمین ها با اندکی اصلاح از این قرار هستند: سرزمین شمالی اوتر به معنی بالایی و شمالی را به درستی دیار ترکان آورده است. سرزمین شمال غربی یعنی بایب به صورت بهاویا- آبهه (سرزمین فرخنده باشکوه =بهلیکا/بلخ یا زیان و خسارت زننده) مطابق کوشان (ظاهراً به معنی کُشنده/غرچه/غلزایی)/توران (سرزمین آزار و آسیب یا سرزمین بزکوهی) همان اقلیم اَرِزهی اوستا (سرزمین جنگ و خسارت یا متعلق به بز کوهی) است. سرزمین غربی یعنی بسجم به صورت بهاس-گم به معنی سرزمین راه درخشان مترادف خونیرث اوستا (فلات ایران) است. سرزمین جنوب غربی یعنی نیرت (سرزمین فقر و مصیبت زده) مطابق عربستان، همان اقلیم ویدذفشو اوستا (سرزمینی که چارپا پرور نیست) است. سرزمین شمال شرقی یعنی ایشَن (سرزمین بیرون رودخانه/ماوراءالنهر) مطابق ختن/ترکستان چین است. سرزمین شرقی یعنی بورب به صورت بهو-ربهو به معنی سرزمین متمدن و دانا مطابق چین است. سرانجام سرزمین جنوب شرقی یعنی آگنی (آتش با سمبل بُز/بزکوهی) و سرزمین جنوبی یعنی دکشن (جنوب) و اقلیم میانی یعنی مدویش (سرزمین میانی) به ترتیب مطابق تپت/بنگلادش، شبه جزیره دکن/سیلان و خود هند هستند.

مسلم به نظر می رسد نام سانس‍‍کریتی ایران یعنی بسجم به معنی راه درخشان و خونیرث اوستا به همین معنی، اشاره به نام ایران در عهد اش‍کانی یعنی پرتَوَ (سرزمین راه) داشته اند که به نظر میرسد همان سرزمین پانتالیان پارسی خبر هرودوت (پنتی-الَ-یان یعنی مردم راه باش‍کوه و درخشان) بوده است. به نظر می آید آن اشاره به در شرق و سر راه ایزد خورشید (مهر) داشته است. از این روی است بعدا این سرزمین خراسان/خورآسان (سرزمین سر راه ایزد خورشید) نامیده شده است.